«Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама» ұлт тарихындағы ең ауыр апат

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық универси­те­тін­де «Ақтабан шұбы­рын­ды, алқакөл сұлама: оқиғалары, себептері, сал­дары мен сабақтары» тақырыбында халық­ара­лық ғылыми-тәжірибелік конференция өтті. Қазақ халқының тарихындағы қаралы кезеңді қам­ты­ған бұл оқиғаға биыл – 300 жыл.

Тарих факультетінің Қазақ­стан тарихы кафедрасы ұйым­дас­тырған шараға белгілі қо­ғам­­танушы ғалымдар, шет­ел­дік және отандық тарих­шылар, зиялы қауым өкілдері, мем­ле­кеттік және қоғамдық ұйым­дар­дың өкілдері қатысты.

Конференция ашылуында тарих факультетінің деканы, та­рих ғылымының докторы Дос­бол Байғонақов Әл-Фа­раби атындағы ҚазҰУ-дың Бас­қарма Төрағасы – Ректоры Жансейіт Түймебаевтың жол­даған хатын оқып берді. «Ақ­та­бан шұбырынды, алқакөл сұлама – қазақ тарихындағы ең ауыр кезеңнің бірі. Тарихтың осы бір қаралы кезеңі кейінгі ұрпаққа «Елім-ай» әні арқылы жетті. Биыл осы қасіретті оқи­ғаға – 300 жыл. Бүгінгі кон­фе­ренция барысында тарих­шы­лар мен ғалымдар тарихи оқи­­ғаның себептері мен сал­дарын жаңа көзқараспен жан-жақты саралап, ғылыми тұжы­рым­дамаларын білдіреді деп сенемін», – делінген хатта.

Ғылыми басқосуда маман­дар ХVIII ғасырдың 20-жыл­да­рын­дағы қазақ тарихының күрделі кезеңдерін зерделеу және қазақ халқының басқын­шы­лыққа қарсы күресін зерт­теу мәселелерін талқылады.

Конференция аясында «Алаш ісі. 1920-1930 жж. ОГПУ жүр­гізген жасанды тергеу ісі­нің құжаттары мен материал­да­ры» атты кітаптың тұсауы ке­сілді. Жиын барысында «XVII-XVIII ғғ. Қазақ мемлеке­ті­нің ішкі және сыртқы саясаты», «Қазақ-жоңғар қатынастары», «Қазақ қоғамындағы батырлар мен билердің рөлі» тақы­рып­тары да қамтылды.

Мәмбет Қойгелдиев,

ҚР ҰҒА академигі, т.ғ.д., профессор:

– Ақын Жұбан Молдағалиев ті­­лі­мен айтқанда, «мың өліп, мың тірілген» қазақ халқының басынан өткен 5-6 зобалаңды апаттың ішіндегі ең үлкені, ең ауыры осы «ақтабан шұбы­рын­ды, алқакөл сұлама» жыл­да­рын­дағы соғыстар. Меніңше, бүгінгі конференция «алқакөл сұламаға» арналған алғашқы басқосу. Қазаққа қашан, қалай қауіп төнді дегенде, біз өткен күн­дерді, тарихты еске ала­мыз. Мәселен, сол заманның ақын-жыраулары «Қилы-қилы заман болар, Қарағай басын шортан шалар», – деп жырлап өтті. «Енді не болмақ?» деп кү­ңі­ренді. Осы «ақтабан шұ­бы­рын­ды, алқакөл сұлама» жыл­дары алашордашылар ең­­бе­­гінде қа­лай көрінді? Алаш­­­ордашы­лар­ды соттау – қазақ ұлтына жа­­сал­ған қиянат. Советтің қыл­­­­мысы. Алаш­ор­да­шы­лар­дың қылмысы дәлел­ден­бесе де, оларды сот­тады. Алаш­тық­тар – ұлттың бүтін бір буыны. Оның ішінде зия­лылар да, байы да, кедейі де, жасы мен кәрісі де бар.

 Алаш деген – кең ұғым. Бұл сөз «қазақ ұлт-азаттық қоз­ға­лысы» деген мағынаны береді. Қазақ ұлт-азаттық қозға­лы­сына зия­лы қауым өкілдері ғана емес, ұлттық санасы бар, ұрпақ алдында жауап­кершілікті сезінген азаматтар ат­салысты. Оның ішіне барлық әлеуметтік топтың өкілдері кіреді. Алаш әскері құрылды. Сапқа қосыл­ған жігіттер өкіметтің жар­лы­ғы­мен емес, азаматтық боры­шын өтеуге, Отанын қорғауға барды. Олар майдан дала­сын­да осы мақсат жо­лында құрбан болды. Құпия по­лиция Алаш полкінде болған азаматтарды тіркеуге алды. Кейін 1929-31 жыл­дары Қазақстанда Совет өкіме­тінің реформасына қарсы халық көтерілісі болды. Сонда Алаш әскерінің құрамында жүріп, Совет өкіметіне қарсы шық­қан жігіттердің біразы ұс­тал­ды. Мысалы, Шығыс Қазақ­стандағы Тарбағатай ауда­нын­да Алаш әскерінің құрамында болған 110-ға жуық азамат ұс­талып, сотталып, біразы ату жа­засына кесілді. Біздің ұлттық мемлекеттігіміз бен азатты­ғымыз үшін күрескен азамат­тарды осындай маңызды күн­дері еске алып, есімдеріне құрмет көрсетуіміз парыз. Отан үшін құрбан болған бірде-бір жан ұмытылмауға тиіс.

Ханкелді ӘБЖАНОВ,

ҚР ҰҒА академигі:

– XVIII ғасыр – ұлттық та­ри­хы­мыздағы тағдыр анықтағыш дәуір. 1723 жылғы әскери-гу­ма­нитарлық апаттан қазақтың 3/2-сі қырылды, халық ретінде тарих сахнасынан түсіп қалуға шақ қалдық. Ол жайлы отан­дық, шетелдік авторлар жаз­ған, әлі де жазып келеді. XVIII ға­сыр бойынша ұлттық тарих­на­мамыздың басы әрі нышаны – «Елім-ай» жыры. Бұл ғасырда «ақтабан шұбырынды, алқакөл сұламаға» соқпай кеткен бір­де-бір хан, бірде-бір батыр, бір­де-бір ақын-жырау, би-ше­шен жоқ. ХІХ ғасырда бұл та­қырыпқа ғылыми тұрғыдан Ш.Уәлиханов қалам тербеді.

Қазақ-жоңғар соғыстарын ақ­табан шұбырындыдан бас­тап дәуірлейтін болсақ, бірінші дәуіріне 1723 жылды алуымыз керек. Өйткені мұншалықты ауыр апат 2-3 жылға созылуы мүмкін емес. Созыла қалғанда қазақ халқы жер бетінен жо­ға­лар еді. Мемлекеті өмір сүруін тоқтатар еді. Екінші дәуір – стра­тегиялық жеңілістер мен күш жинаған 1724-25 жылдар. Қазақтар Түркістан, Ташкент сияқты екі астанасынан айы­рыл­ды, бірақ былтырғыдай адами және материалдық шы­ғын келген жоқ. Қайың сауса да, есін жинады. Руба­сы­лар­дың, қолбасшылардың айна­ла­сына топтаса алды. Үшінші дәуір – 1726-43 жылдар. Қа­зақ­тар әскери және дипло­ма­тия­лық ірі жеңістерге қол жет­кізіп, ата жауы жоңғардан ба­сым түсе бастады. Орда­ба­сын­дағы құрылтай, Аңырақай жеңісі, Ресеймен одақтасу, Абылайды тұтқыннан босату – бәрі хандықтың өрлеу үстінде екенін дәйектейді. Төртінші дәуір – 1758 жылы жауды же­ңу­мен, аймақтық тұтастықты қалпына келтірумен аяқталды. Қазақ елін Ресей, Қытай т.б. үлкенді-кішілі мемлекеттер де-юре, де-факто мойындады. Қа­зақ қоғамының элитасы отан­сүйгіш, азатшыл, интел­лек­туалдық әлеуетіне парасат-білікпен сүйене білгендіктен елдіктің, байлықтың, бола­шақ­тың негізі – жер аман қалды.

Қансейіт Әбдезұлы,

филология ғылымының докторы, профессор:

– Қазақ халқының мемлекет ретінде мүлдем жойылып кету қаупін тудырған, елді қан қасап қырғынға ұшыратқан «ақтабан шұбырынды» оқиғалары екі ға­сыр бойында жыраулық поэ­зия­ның басты тақырыбына, ал­тын арқауына айналғанын екі әйгілі жыраудың шығар­ма­шылығы айқын аңғартады. Бірі – Ақтанберді жырау Сарыұлы (1662-1752), екіншісі – Бұқар жы­рау Қалқаманұлы (1684-1782). Екеуі де қазақтың жы­рау­лық поэзиясының көш ба­сын­да тұрған үлкен дарындар. Екеуі де мемлекеттік, ұлттық дең­гейге көтерілген тұлғалар. Ханның кеңесшісі, ақылгөйі, ел абыздары дәрежесінде болған тарихи қайраткерлер. Мысалы, Ақтамберді жырау:

Жоңғардан көрген

қорлығым,

Сарысу болды жүрекке.

Он жетіде құрсанып,

Қылыш ілдім білекке.

Жауға қарай аттандым,

Жеткіз деп Құдай тілекке, – десе, атақты Бұқар жырау:

Өлетұғын тай үшін,

Қалатұғын сай үшін,

Қылмаңдар жанжал, ерегіс...

Айнала алмай ат өлсін,

Айыра алмай жат өлсін,

Жат бойынан түңілсін,

Бәріңіз бір анадан туғандай болыңыз! – деп толғайды.

Берекет Кәрібаев,

тарих ғылымының докторы, профессор:

– Биыл «ақтабан шұбы­рын­ды» оқиғаларының бастал­ға­нына 300 жыл толып отыр. Осы қайғылы оқиғаларға қатысты мәселелердің бәрін – алғы­шарт­тары мен себептерін, ба­рысын, қорытындысын, сал­дар­ларын зерттеп, зерделеп, ұлттық санамызға өшпестей етіп сіңіргенде ғана мұндай қайғылы жағдай болашақта қай­таланбайды. Жалпы алған­да, «ақтабан шұбырынды» оқи­ға­лары еліміздің орта мек­теп­теріндегі «Қазақстан тари­хы» пәнінің бағдарламасына енгі­зіл­ген, академиялық басы­лым­дарда біршама тәуір баян­дал­ған. Былайша айтқанда, бұл қайғылы оқиғаға қатысты та­рихи мәселелердің бәрі де түсінікті секілді.

 Дегенмен де тарих ғылымы бір орында тұрған жоқ, ол үне­мі теориялық, методологиялық, фактологиялық тұрғыда даму үстінде. Соған байланысты біз соңғы жылдардағы тарих ғы­лы­м­ындағы қол жеткізілген мате­риалдарға сүйене оты­рып, «ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама» оқиғаларына қатысты ой-пікірлеріміз бен тұжырымдарымызды оқыр­ман­дар назарына ұсынамыз. Алдымен «ақтабан шұбы­рын­ды, алқакөл сұлама» атауының шығуы мен ғылыми айналымға енгізілуі туралы айта кетсек.

XIX ғасырдың соңы мен XX ға­сырдың басы, әсіресе 1905-07 жылдардағы бірінші орыс ре­волюциясы қазақ зиялы қа­уымына қатты әсер етіп, олар­­дың ұлттық мүдде жо­лын­да бі­рігуіне, ұлт мүддесі үшін қыз­мет етуге, ұлт мүд­десі үшін кү­ре­суге алып келді. Ресейдің жо­ғары оқу орын­да­рында әр­түрлі мамандықтар иеленген көзі ашық қазақ азаматтары сол тұс­­тарда Ә.Бө­кейханұлы, А.Бай­­тұрсынұлы, М.Ду­­­ла­тов­тар дың маңына топтаса бастайды. Алаш идеясымен қаруланып, ұлттық мүддені алға қойған зиялы қауым өкілдері бүкіл халықтың санасын ояту үшін, ортағасырлық артта қалу­ш­ы­лықтан құтылу үшін күрес жол­да­рының бірі ретінде халықтың тарихын жазудан бастайды. Со­ның нәтижесінде XX ға­сыр­дың басында тек қазақ халқы­ның тарихына арналған бір­не­ше кітап жарық көреді. Со­­­­лар­дың бірі – Абайдың не­мере інісі Шәкәрім Құдай­бер­­діұлының 1911 жылы Орын­бор­да басылған «Түрік, қыр­­­ғыз-қазақ һәм хандар шежіресі» атты кітабы.

Дүкен МӘСІМХАНҰЛЫ,

Р.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының директоры, ф.ғ.д., профессор:

– «Ақтабан шұбырынды, ал­қа­көл сұлама» жылдарын жас ұрпақтың санасына сіңіру үшін, мәңгі есте қалдыру үшін мен мы­надай ұсыныс айтқым ке­леді: Алматы, Астана, Шымкент және т.б. ірі қалаларда, елді ме­­кендерде ескерткіш қо­йы­лып, қазақ-жоңғар соғысы ту­ра­лы көркем фильм түсіру ке­рек.

Аманжол ҚАЛЫШ, профессор:

– Жоңғар соғысынан қалған, күні бүгінге дейін қолданыста жүрген атаулардан құты­луы­мыз керек. Мысалы, Ресей түп-тамыры түркілерден бастау алған атаулардан ел мен жерін тазартып алды. Демек, бізге де топономиканы қолға алатын кез келді. Мәселен, Семей атауы­ның қалай пайда бол­ғанын білесіздер, оның бізге керегі қанша? Сол сияқты жоң­ғар шапқыншылығынан қалған Қоб­да атауы әлі жүр. Осындай сиықсыз атауларды қазақы атауға ауыстырған абзал.

Гүлзат НҰРМОЛДАҚЫЗЫ