Фарабитану – ғылыми ізденістерімнің басты мақсаты

Мен «Qazaq universiteti» газетін 1976 жылдан бері оқимын әрі онда ғылыми-көпшілік мақалала­рым­ды жариялап келемін. Бұл газеттің ғалымдар үшін де, студенттер үшін де алар орны ерекше. Газет 1948 жылдан бастап шығып келеді. Яғни менімен құрдас деуге де болады. 

Қазіргі таңда «Qazaq universiteti» газеті дәстүрлі қағаз тү­рін­де де, сонымен қатар элек­тронды түрде де жарияланып ке­леді. Ал енді сол кездегі С.Киров атындағы ҚазМУ-да, яғни қазіргі Әл-Фараби атын­да­ғы ҚазҰУ-да елу жылға жуық­таған ғұмырым туралы айта кетсем. Сонау 1976 жылы осы университеттің Философия та­рихы және логика кафедрасына аспирантураға түсіп, сол кез­дегі кафедра меңгерушісі, фи­ло­софия ғылымының докторы, ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі, профессор, белгілі фараби­та­нушы, танымал ғалым Ағын Хай­роллаұлы Қасымжановтың шәкірті атандым. А.Қасым­жа­нов­тың философиялық мектебі менің ғұмырыма үлкен рухани өзгерістер алып келді. Сол жыл­дардан бастап қазақ фило­со­фиясы, фарабитану ғылыми ізденістерімнің басты мақса­ты­на айналды.

Менің бар ғылыми өмірім Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлт­тық университетімен және бү­гінгі таңда 75 жасқа толып жат­қан «Qazaq universiteti» ба­сылымымен байланысты дер едім.

Студент, аспирант, кан­ди­дат, доктор, профессор сынды сатылап жоғарылаған ғылым-ғұмырым толықтай осы «Qazaq universiteti» газетімен тікелей байланысты. Ғасырлар ғұла­ма­сы саналған әл-Фараби есімі аталғанда бәріміз елең етеміз. Әл-Фарабиді танып білуге де­ген қызығушылық менің жан-бо­йымды баурап алды. Біл­се­ңіз, менің жүрегім мен ақыл-ойым осы әл-Фарабиде бол­ды. Себебі Қазақстанда Әбу-Насыр әл-Фараби мұра­ла­рына деген қызығушылық ау­дару, зерттеу, насихаттау жұ­мыстары мен әрекеттері ХХ ғасырдың 60-70 жылдарынан басталып, Қазақ­стан фара­би­танудың әлемдегі ең үлкен ор­талықтарының бі­ріне айналды. Қазақстандық фа­рабитанудың басында, не­гізгі ұйытқысы, мұ­ра­ларын тұң­ғыш іздеуші, ау­дарушы, мә­се­лені көтеруші ре­тін­де А.Машани мен А.Кө­бе­сов, Ә.Әлімжанов есім­дері атал­са, ол 1968 жылы ҚазҚСР ҒА Фи­ло­со­фия және құқық инс­титу­тын­да әл-Фараби мұ­ра­ларын зерттейтін шығар­ма­шылық топ құрылды. Топты ҚР ҰҒА кор­рес­пондент-мүшесі, фи­лософия ғы­лымының док­то­ры, про­фес­сор А.Х.Қасымжанов үйлес­тірді.

Әбу Насыр әл-Фарабидің өмір жолы мен энци­кло­пе­дия­лық ғылыми мұрасы, рухани әлемі оның көзі тірі кезінде-ақ сол заман ғалымдарының на­за­рын өзіне аудара бастаған. Фараби өмірден өткеннен кейін бұл зерттеулер бүгінде әлемнің алуан тілде жазатын ғалымдар шығармаларымен толығып, «Фа­­рабитану» атты тұтас бір ғы­лым саласына айналды. Фа­ра­битануды құрайтын сол мұ­раны шартты түрде бес то­п­қа жіктеуге болады. Бірінші топқа ортағасырлық араб, пар­сы ға­лымдарының жазбалары кіреді. Екінші топқа фара­би­та­нудың тағы бір үлкен саласын XIX-XX ғғ. Мысыр, Сирия, Ливан, Иран және Ауғанстан ғалым­да­ры толықтырды. Фара­бита­ну­дағы үшінші топты батыс автор­лары құрайды. Бұл саладағы Фараби мұрасына қызы­ғушы­лық XV ға­сырдан басталды. Фара­би­та­нудағы төртінші топ­қа пат­ша­лық Ресей және кеңес за­манындағы шығыстану­шы­лар жатса, фарабитану ғылы­мы­ның бесінші тобына түркі­тіл­дес халықтар ғалымдарының еңбектерін жатқызуға болады.

«Qazaq universiteti» га­зе­тін­де осы жоғарыда кел­тіріл­ген оқиғалар әр жылдарда, кезең-кезеңімен жарияланып отырды. Жоғарыда келтірген Әл-Фа­ра­би ғылыми-зерттеу орта­лы­ғын­да ғалым-хатшы болып, бас­шылық қызметте де және қа­зіргі таңда ғылыми кеңесшілік қыз­метімде де фарабитану, жал­пы ғылыми мәселелер тө­ңірегіндегі өз пікірлерімді, ғы­лыми тұжырымдарымды атал­мыш газетте жариялаудамын.

Жоғарыда аталған ғылыми шығармашылық топтың арқа­сын­да ұлы ғұлама әл-Фа­ра­би­дің шығармашылығымен, қол­жаз­баларымен мұқият та­ны­суға зерделі зерттеулер бас­талып кетті. Өткен ғасырдың соң­ғы ширегінде А.Қасым­жа­нов, М.Бурабаев, Ә.Дер­біс­алиев, Қ.Жарықбаев, Г.Шай­мұ­хан­бетов, С.Сатыбековалардың еңбектері қазақстандық фара­би­тану кеңістігін ұлғайта түсті. Алғаш рет әл-Фарабидің «Фи­ло­софиялық трактаттары», «Әлеуметтік-этикалық трактат­та­ры», «Логикалық трактат­та­ры», «Математикалық трак­тат­тары», сондай-ақ «Птолемейдің «Алмагестіне» түсініктеме» ат­ты мирастары қазақ-орыс тіл­дерінде жарық көрді. 1970 жыл­дары кеңестік қоғамның академиялық ортасында әл-Фа­рабидің (870-950) фило­со­фиялық мұрасына ерекше қызығушылық пайда болды. Бір қарағанда осы бір асыл мұра Орталық Азиядағы ойшылдың Отанында, сондай-ақ Ресей мен бүкіл Кеңес Одағында зия­лы­лар қауымына енді ғана бел­гілі бола бастаған немесе ежел­ден беймәлім сияқты көрінді. Бұл қызығушылық белгілі бір дә­режеде Ресейде білім алған және академиялық шыңдалудан өткен ортаазиялық фило­соф­тар­дың өз өңірлерінің зият­кер­лік келбетін жасауға деген ұм­ты­лысынан туындады. 1970 жы­лы Алматыда әл-Фарабидің таң­дамалы философиялық трак­таттары үзінділерінің ау­дар­­масы жасалды, одан кейін математика, әлеуметтік-этика­лық мәселелер, логика бойын­ша трактаттарының үзінділері жарыққа шықты. Бұдан әрі ке­ңес идеологиясының қағида­ла­рына сәйкес жасалған фило­со­фия тарихына әл-Фарабидің қос­­қан үлесін қорытуға арнал­ған еңбектер пайда бола бас­та­ды.

Қазақстанда әл-Фараби есі­мі XX ғасырдың 70-жылдары айрықша танымал болды. Бұл ең алдымен әл-Фараби ғұмыр­на­машыларының IX-X ғасыр­лар­да бүгінгі Қазақстанның ау­мағында орналасқан Фарабты оның Отаны деп санауына бай­ланысты еді.

Осы тұста фарабитанудың көпшілікке беймәлім болып кел­ген беттері туралы Алаштың бір­туар азаматы Мұстафа Шо­қай­дың бүгінгі күнге дейін бел­гі­сіз болып келген мақаласы жө­нінде сөз айтпақпыз. Түркі дү­ниесінің ұлы ойшылы, фи­ло­соф, ғұлама ғалым, екінші ұстаз әл-Фарабидің «ізгі қала» ілімін зер­делеп, ғылыми тұрғыдан қа­лай негіздеген. Қайраткердің бұл ұстанымы жалпы түркі мұ­ра­сын ұлтшылдық және фашис­тік идеологияға жақындату әре­­кетінен қорғап, қалай сақ­та­ғаны жөнінде өз ойларымды ортаға салуды жөн көріп отыр­мын. Шо­қайдың еуропалық дос­тары ол қайтыс болғаннан кейін жа­рық көрген бұл мақа­ла­сы өте жо­ға­ры бағаланған. Бұл туралы да «Qazaq universiteti» газетінде кө­лем­ді мақа­ламыз жарық көр­ді.

Қорытындылай келе, Әл-Фа­раби атындағы Қазақ ұлттық уни­верситетінің биыл той­лан­ға­лы тұрған 90 жылдық мерей­то­йына орай, жақында менің белгілі «Ғылым» баспасынан 800 беттен асатын «Әл-Фараби және түркі-мұсылман филосо­фия­сының алтын ғасыры» атты ғылыми монографиям жарық көрді. Бұл монографияның алғы сөзін университет ректоры, филология ғылымының док­то­ры, профессор Жансейіт Түй­ме­баев жазған болатын. Сон­дай-ақ университеттің 90 жыл­дығына орай, шәкіртім, жас ғалым Қанат Алтынбекпен бір­лесіп «Түрік өркениетіндегі әл-Фараби феномені» атты моно­гра­фиямен қоса, Филосо­фия кафедрасының аға оқыту­шысы Жадыра Қазиева, жас ғалым Қанат Алтынбектермен бірле­сіп «Әл-Фараби Ислам филосо­фия­сының бастауы» атты ғы­лыми монографияларымыз да жарық көрді.

Университетіміздің тыныс-тіршілігін насихаттап, ғалымдар мен оқытушылар, сондай-ақ білім алушылардың еңбегі мен жетістігін жариялап, оқу орда­сы­ның дамуына қал-қадерінше үлес қосып жүрген «Qazaq universiteti» газетінің 75 жылдық мерейтойымен газет ұжымын және де білім оша­ғының 90 жылдық мерейтойымен бар­ша­ңызды құттықтаймын. Газетіміз бен университетіміз өркендей берсін!

Жақыпбек АЛТАЕВ,

Философия кафедрасының профессоры, Халықаралық Әл-Фараби ғылыми-зерттеу орталығының ғылыми кеңесшісі