Климаттың өзгеруі барлық салаға әсер етеді

Климаттың өзгеруі соңғы онжылдықтағы өзекті мәселелердің бірі екені даусыз. БҰҰ ұсынған тұрақты даму мақсаттарының бірі климаттың өзгеруімен күрес болуы да бекер емес. 

Жалпы, климат дегеніміз – белгілі бір жердегі ауа райының көпжылдық режимі. Ал жаһандық климат – ұзақ уақыт бойы өтетін атмос­фе­ра-мұхит-құрлық-криос­фе­ра метеорологиялық жүйе­сін құрайтын режимнің ан­сам­блі. Яғни жаһандық климатты қарастырғанда тек климатология, метеоро­ло­гия тұрғысынан ғана емес, океанология, гляциология, геохимия, география, гео­фи­зика, геология ғылым­да­рымен де тығыз байланысты екенін ескеру керек. Сон­дық­тан климаттың жаһандық өзгеруі қоғамдағы барлық салалардың дамуына өз әсе­рін тигізетінін атап өткен жөн.

Дүниежүзілік метеороло­гия­лық ұйымының (ДМҰ, Же­нева) мәлімдемесіне сәйкес, 2015-2023 жылдар аралығы бақылау кезеңдерінің ішін­де­гі ең жылы жыл болды. Ал өткен жылдың жаһандық ауа температурасы мәні (қазан айында) 1850-1900 жылдар­да­ғы орташа мәнінен 1,40 °C (±0,12) жоғары болған. Қазан айына дейінгі бақылау мә­лі­меттеріне сәйкес, 2023 жыл 174 жылдық бақылау ке­зе­ңін­дегі ең жылы жыл болды. Бұған дейінгі ең жылы жылдар: 2016 ж. – 1850-1900 жылдардағы орташа мәнінен 1,29 (±0,12) °C жоғары, 2020 ж. – 1,27 (±0,13) °C жоғары бол­ған. Климатолог ғалым­дар­дың пікірінше, жылыну­дың себебі – Эль-Ниньо құ­бы­лысы, яғни Тынық мұ­хи­тындағы оңтүстік тербе­ліс­тері болып отыр. Эль-Ниньо құбылысы 2023 жыл­дың көктемінде пайда бо­лып, жаз мезгілінде қар­қынды дамыған, сонымен қатар 2024 жылдың жаһан­дық температурасының жо­ғары болуына алып келуі де мүмкін.

Жаһандық климаттың өз­ге­руі шеңберінде Қа­зақстан климатының да өзгерулері орын алуда. Еліміздің бар­лық облыстарының аума­ғын­да орташа жылдық ауа температурасының тұрақты жоғарылауы байқалады. «Қаз­гидромет» маман­дары­ның хабарлауынша, ел аума­ғы бойынша ауаның орташа жылдық температурасының жоғарылауы әр 10 жыл сайын 0,32 ºС құрайды.

Жоғарыдағы мәліметтер сол­түстік жарты шарда ор­на­ласқан шамамен 8500 ме­тео­рологиялық станцияның бақылау мәліметтері бойын­ша нақты есептелген ме­теорологиялық шамалардың өзгеру мәндері болып та­бы­лады. Ал жаһандық кли­мат­тың өзгеруін болжау қалай жүзеге асады? Әлемдік ғы­лымның заманауи деңгейі жүз жылдың ішіндегі бола­шақ климаттың өзгеруін бол­жай алмайды, оның өзге­руін бағалау үшін климаттық сценарийлер қолданылады.

Климаттың өзгеруі бо­йын­ша халықаралық экс­перт­тер тобы адамзат да­муы­ның 40 сценарийін ұсын­ды. Бұл сценарийлерге сәйкес, 2081-2100 жылдарға қарай жер бетіндегі ауа температурасының көтері­луі: төрт сценарийдің үшеуі бойынша 1,5 °С артады, екі сценарий бойынша 2°С жо­ғары; бір сценарий бойынша 1750 жылға қарағанда 4 °С-қа дейін көтеріледі.

Сонымен қатар парниктік газдардың әсерін ескер­ген­де­гі климаттық сценарийлер бойынша болашақ климат­тың өзгеруін бағалайды. Қа­зақстан территориясы үшін GRADS кешені көмегімен IS92a сценарийі бойынша жа­салған климаттық сце­на­рийлер бірінші ретті 5 мо­дель бойынша құрылды, олар­дың сезімталдығы жо­ғары болғандықтан, орташа температураның жоғары мә­нін көрсетті.

Барлық сценарийлер бо­йын­ша ХХІ ғасырдың со­ңында ауа темпе­рату­ра­сы­ның артуы күтілуде. «Макси­малды жылыну» сце­на­рий­лері бойынша (UK89 және СССМ) жылыну 6,9 °С құрайды, ал жауын-шашын 12% төмендейді немесе мүл­де өзгермейді. Темпе­ра­тураның максималды өсуі мен жауын-шашынның азаюы көктемгі кезеңге бол­жа­нып отыр. «Минималды жылыну» сценарийі бойынша (GISS) температураның көтерілуі 4,5 °С және жауын-ша­шын мөлшері 28% ар­тады. Қалған екі сценарий бойынша температура 4,9 °С-қа көтеріліп, жауын-ша­шын 7 және 24%-ға артады. Осылайша GISS сценарийі жауын-шашынның 28% ар­туы нәтижесінде «жұмсақ», ал UK89 сценарийі ең жо­ға­ры жылыну мен жауын-ша­шы­нның төмендеуі нә­ти­жесінде «құрғақ» болып та­былады. Дегенмен бұл көр­сеткіштер «жоғары» бо­лып саналады.

Жоғарыдағы климаттық сце­нарийлер бойынша ауа температурасының жоғар­ы­лап, жауын-шашынның тө­мен­деуі күтілетіні баға­ла­нуда, дегенмен бірқатар ғалымдардың пікірінше, бұл жылыну тек антропогендік үлес емес, табиғи өзгерістер де болуы мүмкін деген көз­қарас білдірді.

Климаттың өзгеруі әлем­дік қоғамдастық деңгейінде талқылануда. Былтыр жел­тоқ­сан айында Дубайда кли­мат жөніндегі дүниежүзілік саммит өтті, бұл саммиттің әлемдік деңгейде өтуінің өзі де климат өзгеруі мәсе­ле­сінің маңызды екенін дәлел­де­гендей. Бұл саммитте еліміздің Президенті Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев сөз сөйлеп, еліміздегі кли­мат­қа қатысты мәселелерді қозғады. Қазақстан Париж келісімін ратифика­цияла­ға­нын, парниктік газдардың бейтараптығына қол жеткізу стратегиясын қабылдаға­нын, әлемдік деңгейдегі «жа­сыл дамуға» қатысты бас­та­маларды қолдайтынын атап өтті. Сондай-ақ еліміздің бас­шысы Арал теңізі мә­се­лесін де көтеріп, оны құтқару бойынша іс-шараларға қа­жет­ті қаржыландыруды да бас­шылыққа алды. Кли­мат­тың 1,5 0С-қа дейінгі жаһан­дық жылынуын атап өтіп, тұрақты даму мақсаттарына сай, климаттың өзгеруімен күрес және оның өзгеруіне бейімделу шараларын да қам­тыды. Еліміз қорға тө­ра­ғалық етіп, 2024 жылы «Біртұтас су» атты бірінші та­қырыптық саммит, 2026 жылы өңірлік климаттық саммит ұйымдас­тырыла­ты­нын да атап өтіп, әлемдік қоғамдастықты халық­ара­лық форумдарға шақырды.

Климаттың өзгеруі – бұл тек мемлекеттік деңгейде ға­на қарастырылатын мәсе­ле емес, жеке тұлға ре­тінде әрбір адамның жауапкерші­лігін­дегі іс. Климаттың өз­геруі­мен кү­ресу, суды ысы­рап­сыз пай­далану, эко­жүйені сақ­тау сияқты мәселелерде әрбір адам әрекет етіп, үлес қоса алады.

Аида МҰҢАЙТПАСОВА,

Метеорология және гидрология кафедрасының аға оқытушысы, г.ғ.к.