Салық – мемлекеттің негізгі кіріс көзі

Салық мемлекеттiң құрылуымен бiрге пайда болғандықтан, мемлекет дамуының негiзi болып табылады. Мемлекеттік құрылымның өзгеруi мен өркендеуi оның салық жүйесiнiң қайта құрылуымен және жаңаруымен бiрге қалыптасады. 

Салықтың даму тарихы ерте кезеңнен басталғандықтан, бұл құбылыс ретінде мемлекет пен қоғамның әртүрлі бас­қа­рушылық топтарға бөлiнуiмен бiрге сәйкес келді. Сол кезеңде салықтық төлемнің саны 200-ден астам болды. Сондай-ақ кейінгі салықтық жүйенің қа­лып­тасуы өзгертілген түрде ежел­гі дүниенің жүйесін қай­та­лады. Осыған орай, салықтың салық салу объектісін айқын­дау, салықтық төлемнің түрін енгізу жолдары осы күнге дейін сақталғанын айта кету қажет. Ежелгі Рим мемлекетімен бү­гін­гі Қазақстанның салық жүйе­сін салыстырғанда бір­не­ше салықтың түрі ұқсас болып келетіні байқалады.

Ерте кезеңде салық салу мемлекет басшысының саяса­ты­на байланысты болды. Көре­ген басшылар өз халқының жағдайына қарай салықты әді­летті түрде алып отырған. Көп жағдайда соғыста жеңіске жет­кен мемлекет жеңілген мем­ле­кетке аса ауыр түрде салық са­лып, бар малын тартып ал­ған. Соғыста өз еркімен беріл­ген мемлекетке көп салмақ са­лынбаған. Атақты қолбасшы Әмір Темір көрегеннің «Халық­тан кірістер мен контрибу­ция­лар жинау туралы» қаулы­сын­да: «Алым, салық жинау кезінде мүмкіндігінше халыққа ауырт­па­шылық түсірмеу керек және аумақтағы елді мекенге салмақ салуды азайту қажет. Өйткені халықтың кедейленуі мемлекет қазынасының тапшылығына әкелсе, ал мемлекеттік мұқ­таж­дықты өтеуге қажетті қа­ра­жаттың болмауы әскери және басқа күштердің ыдырап ке­туіне әкеледі. Ал енді жеткілікті, мықты әскердің және басқа да күштердің болмауы мемле­кет­тік өкімет билігін және мем­ле­кетті әлсіретеді» деп даналық тұжырым жасаған.

Еліміздің салық саясатын оң­тайландыру мен тиімді пай­даланудың бірнеше мүм­кін­діктерін қарастыруға болады: ең бірінші жаңа Салық кодексі ағымдағы ахуалдың сын-қа­те­ріне дер кезінде әрекет ететін, мемлекеттің әлеуметтік-эконо­ми­калық саясатын жүзеге асы­рудың негізгі құралы болуы тиіс; Салық кодексі қазыналық саясатты жетілдіретін салық­тық әкімшілендірудің түсінікті, нақты және ашық рәсімдерін белгілеп, іскерлік белсенділікті ынталандыруға, инвес­тиция­лық тартымдылықты арттыру­ға, салық базасын кеңейтуге жә­не бюджеттің кіріс бөлігін нығайтуға бағытталуы тиіс; Са­лық қызметі органын арнайы орган ретінде мәртебесін кө­те­ру және арнайы киім үлгісімен қамтамасыз ету; жұмысқа алы­натын қызметкерге талапты кү­шейту, жауапкершілігін арт­ты­ру; мемлекеттің ең сенімді өкілі ретінде ант беру рәсімін ендіру; салық қызметкерінің мемлекет тарапынан қорғалуы; цифрлық технологияларды да­мыту; шетелдік инвести­ция­ларды тарту; салықтық ын­ты­мақтастықты дамыту; тікелей және жанама (салықтық шеге­рім­дер жүйесі арқылы) саралау арқылы экономиканың әртүрлі саласы үшін сараланған салық салу мөлшерлемесін енгізу.

Мәселен, жекелеген сала үшін түрлі салық мөлшерле­ме­сінің болуы маңызды. Бұл тә­жірибе Франция, Германия, АҚШ, Италия, Ресей сияқты да­мыған елде кеңінен қолда­ны­лады: АӨК үшін басқаша салық мөлшерлемесі; Ұлыбри­та­ния, Германия, Исландия және Норвегияда банк сек­то­рының субъектісі үшін сара­лан­ған мөлшерлемесі; ЕО-ның бірқатар елінде жоғары тех­но­логиялық өнімдер мен әлеу­меттік маңызы бар тауарлар мен қызметтерді өндіру үшін төмендетілген мөлшер­леме­лер; еңбекақы төлеу қорынан са­лықты бірыңғай салыққа біріктірудің мүмкіндігі. Бұл тәжірибе тек шағын және орта бизнеске қатысты қолда­ны­ла­ды; халықаралық тәжірибеде кеңінен қолданылатын жеке та­быс салығы бойынша шеге­рім­дер тетігінің қолжетімділігін жүйелеу және арттыру, мә­селен: ипотека, спорт, өнер және т.б. бойынша шегерім­дер­ді енгізу; салықты төлеуден қасақана немесе заңсыз жал­тар­ғаны үшін жазаны сақтап, салық қызметінің қызметін жа­задан салықтық бұзушылықтың алдын алуға қайта бағдарлау үшін көлденең және цифрлық мониторингті енгізу. Бұл тәуе­кел жүйесін жетілдіруді қажет етеді; салық заңнамасын де­кри­минализациялауды қамта­ма­сыз ету үшін салық төлеуден жалтарғаны үшін компания айналымының белгілі бір па­йызы түрінде қылмыстық жа­уап­кершілікке тарту норма­сы­ның шектерін қайта қарау; салық режимінің тиімділігі мен әділдігін арттыру үшін ағым­дағы арнаулы салық режимін оның өлшемін жетілдіру ар­қы­лы және ұсақтау белгілері анық­талған бизнес субъектісі үшін топтық салық салуды ен­гізу; технологиялық компа­ния­ға салықтық ынталандырулар жасау; аса қымбат жылжы­май­тын мүліктер мен көлік құрал­да­рына салынатын «Сән-сал­танат салығын» енгізу; жоғары оқу орындарында «Салықтық ме­неджмент», «Салық салу», «Салық ісі» және басқа да білім беру бағдарламасын енгізу.

Мемлекетіміздің салық сая­са­тына қатысты қауіп-қатер­ле­рін қарастырсақ: бизнеске берілетін кейбір салықтық же­ңіл­дік пен артықшылық салық жүктемесін әділетсіз бөлуге әкеледі; салық заңнамасын­да­ғы жиі өзгерістің болуы бизнес үшін белгісіздік тудыруы мүм­кін. Оған бейімделу мен оны орын­дау үшін қосымша ре­сурсты қажет етеді; заңсыз схе­ма мен салықтық жал­та­рудың орын алуы; халықаралық бәсекелестіктің орын алуы: жаһандану және ашық әлемдік нарық жағдайында Қазақстан өзінің салық режимінің көме­гі­мен шетелдік инвестицияны тартатын басқа елдің тара­пы­нан бәсекелестікке тап болуы, ал бұл елге инвестиция тарту үшін қиындық тудырады; ша­ғын бизнес немесе ауыл ша­руа­шылығы саласының кейбір бизнес түріне салық салуды нақ­ты реттеудің болмауы, олар­ға салық салуда бел­гі­сіздік пен қиындық пайда бо­лады; әртүрлі мемлекеттік ме­ке­ме мен ведомство ара­­сындағы үйлестіру жұмы­сы­ның болмауы. Үйлестірудің бол­мауы – күш-жігердің қай­та­лануына, салық төлеуші ара­сында шатасуға және ресурсты тиімсіз пайдалануға әкелуі мүмкін; қосарлы салық салу мәселесі әлі күнге дейін ҚҚС және акциз салығы жүйесінде байқалуда. Бұл салық төлеуші үшін айтарлықтай қаржылық ауыртпалыққа әкелуі және Қазақстанға шетелдік инвес­ти­цияны тежеуі мүмкін.

Ғалымжан КЕРІМБЕК,

ҚазҰУ-дың доценті,

экономика ғылымының кандидаты