«Қазақстан – академиялық білім аймағы»: ЖОО-ларды орталыққа қоятын уақыт

«Қазақстан – академиялық білім аймағы» форумы жоғары білімнің болашағын қоғам күн тәртібіне қайта шығарды. Талқылаудың түйіні айқын: елдің ұзақ мерзімді дамуын университеттерсіз елестету мүмкін емес. Дәл осы себепті назарды ЖОО-ларға бұрып, сапа, қолжетімділік, ғылым, халықаралықтандыру және цифрлық трансформацияны біртұтас экожүйе ретінде іске қосу қажет.

Форум мінберінен айтылған басты ой – аймақ пен орталық арасындағы білім алшақтығын қысқартпай, «әділ қолжетімділікке» қол жеткізу қиын. Университет жатақханалары, гранттар мен стипендиялар, кітапхана және зертхана ресурстары, жоғары жылдамдықты интернет – бұлардың бәрі таланттың «шығар қақпасы». Әсіресе аймақтық ЖОО-лар үшін бұл мәселе өткір: студенттің тұрмыстық жағдайы түзелмей, академиялық әлеует ашылмайды. Сол себепті жатақхана құрылысына мемлекеттік–жекеменшік әріптестік тетігін кеңейту, аймақтық грант квоталарын нақтылау және білім инфрақұрылымына мақсатты трансферттер бөлу бірінші кезектегі қадамдар.

Еңбек нарығына сәйкестік те жаңа көлем мен жаңа мазмұнды талап етеді. Классикалық лекция мен емтиханнан бөлек, оқу жоспарларында кемінде бестен бір бөлігін практикалық модульдер – дуалды білім, өндірістік кейс-семинарлар, компаниялармен бірлескен жобалар құрауы тиіс. Жұмыс берушімен бірге жасалған бағалау рубрикалары студенттің нақты құзыретін көрсетеді, ал қысқа циклді микробіліктіліктер мен сертификаттар өмір бойы білім алудың табиғи бөлігіне айналады. Бұл – «диплом үшін оқу» мәдениетін «құзырет үшін оқу» мәдениетіне алмастыратын тетік.

Елдің жетекші классикалық университеті ретінде әл-Фараби атындағы ҚазҰУ жоғары білім экожүйесінде «ядролық» рөл атқарады: іргелі ғылым мен қолданбалы зерттеулерді байланыстырып, аймақтық ЖОО-лар үшін оқу жоспарларын жаңартуда менторлық алаң бола алады. Университет жанындағы зертханалар мен инновациялық инфрақұрылым (инкубация, технопарктік орта) студенттердің практикалық жобаларын нарықпен түйістіретін көпір қызметін атқарады. Халықаралық әріптестік, бірлескен дәрежелер және академиялық ұтқырлық бағдарламалары кеңейген сайын, ҚазҰУ қазақ және ағылшын тілдеріндегі сапалы контент пен ашық онлайн курстарды (MOOC) ұлттық деңгейде көбейтуге, ал жасанды интеллекті оқу-бағалау үдерісіне этикалық әрі әдістемелік тұрғыда енгізуге жүйе жасаушы хабқа айнала алады.

Ғылымды күшейту тек грант көлемімен өлшенбейді. Ашық ғылым қағидалары – деректер қоймалары, нәтижені жария ету, зертханалық инфрақұрылымның ортақ қолжетімділігі – зерттеудің сапасын арттырып қана қоймай, сенім қалыптастырады. Университеттер технологиялық парктермен және инкубаторлармен «бір терезе» қағидаты бойынша жұмыс істегенде, зияткерлік меншік құқығын қорғау, келісімшарт және лицензиялау рәсімдері жеңілдейді, ал жас ғалымдарға арналған постдок бағдарламалары «әлеуетті ұстап қалудың» нақты құралына айналады.

Академиялық адалдық тақырыбы бөлек айтылады. Плагиат пен формализмнен арылудың жолы – ішкі бақылауды тәуелсіз сыртқы модерациямен толықтыру, яғни әріптестік сараптама мәдениетін күшейту және белгілі бір пәндер бойынша сыртқы емтихан кеңестерін енгізу. Жасанды интеллекті орынды қолдану – заман талабы. Бірақ оның шегі мен ережесі айқындалмайынша, әділдікке күмән сейілмейді. Демек, ЖОО-лар бірыңғай этикалық кодекстерді жаңартып, жасанды интеллекті оқыту дизайны мен бағалауға жауапкершілікпен кіріктіруге тиіс.

Халықаралықтандыру – жай ғана академиялық ұпай жинау емес, «ми айналымын» қамтамасыз ететін арна. Бірлескен дәрежелер, кредитті өзара тану, шетелдік профессорларға әкімшілік рәсімдерді жеңілдету, ағылшын және қазақ тілдеріндегі сапалы онлайн курстар қорын кеңейту университеттердің әлемдік ғылыми айналымға тұрақты қатысуын қамтамасыз етеді. Бұл бағытта визалық режим, шақыру рәсімдері және ең бастысы, серіктес ұйымдармен ұзақ мерзімді келісімдер маңызды.

Цифрлық трансформация оқу үдерісінің «құралы» ғана емес, оның «логикасын» өзгертеді. Оқытуды басқару жүйесі платформалары, прокторинг және деректер аналитикасы тек қолжетімділік емес, әділ бағалау мен жеке оқу траекториясын құруға қызмет етуі керек. Ұлттық әдістемелік нұсқаулықтар ЖИ-дың рұқсат етілген қолданымдарын нақтылап, дерек қауіпсіздігі мен академиялық еркіндіктің тепе-теңдігін сақтауға көмектеседі.

Студент әл-ауқаты – сапалы оқудың іргетасы. Университеттің психологиялық қызметі мен мансап орталығы формальды бөлімше емес, өлшенетін нәтижесі бар құрылым болуы тиіс: түлектің еңбекке орналасуы, кәсіптік бағдар, тағылымдама сапасы, инклюзивті орта – бәрі нақтылы көрсеткіштермен байлансын. Кампусқа жақын қолжетімді тұрғын үй бағдарламалары студенттің тұрмыстық қысымын азайтып, оқу сапасына тікелей әсер етеді.

Бұл өзгерістер бір күнде жүзеге аспайды. Бірақ форум көрсеткендей, қоғам мен бизнес, мемлекет пен университет мүддесі осы нүктеде түйіседі. ЖОО-лар тек білім беретін мекеме емес – олар өңірлік дамудың «ядросы», жаңа идея мен кәсіптің инкубаторы, халықаралық ынтымақтастықтың тірек алаңы. Егер қаржыландыру тетіктері айқын, сапа бағалауы тәуелсіз, ғылым нәтижелері ашық әрі қолданбалы, ал студентке көрсетілетін қолдау жүйелі болса, Қазақстан жоғары білімде жаңа деңгейге шығады.

«Қазақстан – академиялық білім аймағы» бастамасы қағаздағы ұранға айналмайды, егер біз университеттерді шын мәнінде ұлттық дамудың алдыңғы шебіне шығарсақ, бұл студентке әділ мүмкіндік, оқытушыға лайықты орта, бизнеске білікті кадр, елге орнықты инновация. Ендеше, таңдауды кешеуілдетпей ЖОО-ларды орталыққа қоятын уақыт дәл қазіргі кез.

Мылқайдаров Әлім Төлекұлы, г.ғ.к.

География, жерге орналастыру және кадастр кафедрасы