Әдебиет құнарын шәкірттерге сіңіре білген ұстаз

Филология ғылымының докторы, профессор Қан­сейіт Әбдезұлы – қазақ әдебиеттану ғылымы мен сы­нында жемісті еңбек етіп келе жатқан көрнекті ғалым. Қазақ әдебиетінің тарихы мен қазіргі әдеби үдеріске, ондағы көркемдік дәстүр мен ұлттық ерекшеліктерге ғылыми таным көкжиегінен қарап, әдебиеттану ғылымына сүбелі зерттеу еңбектерін әкелген Қ.Әб­дез­ұлын қазақ қауымы әдебиетші-ғалым, сыншы ре­тінде ғана емес, ұлттық тәрбиені ұрпақ санасына сіңі­руге қызмет етіп келе жатқан ұлағатты ұстаз, көр­некті ғалым ретінде де таниды. Қансейіт Әбдезұлының Қазақстан Жоғары мектебі Ғылым академиясының академигі дәрежесіне жетуі, Ресей Ғылым акаде­мия­сының әдебиеттану ғылымы саласындағы М.Шолохов атындағы Алтын медалі мен Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының иегері атануы талмай ізденген қа­жырлы еңбегінің жемісі. 

Қансейіт Әбдезұлы ҚазМУ-дың филология факультетін (1975), аспирантурасын, док­то­ран­­турасын бітіріп, еңбек жо­лында еліміздің іргелі жоғары оқу орындары – ҚазҰУ, ҚазМҚПИ мен ҚазҰПУ-да оқытушылық қыз­мет етті. Осы аталған оқу орын­дарында құрметті профес­сор қызметімен шектеліп қалмай, ҚазМҚПИ-да кафедра меңгеру­шi­сi, факультет деканы, ҚазҰПУ-да оқу-әдiстемелiк жұмыстар жө­нiн­дегi проректор, ҚР Білім және ғылым министрлігінің жоғары білім беру басқармасында бөлім бастығы, ҚазҰУ-дың филология факультетiнiң деканы қызмет­те­рiн атқарды. Бүгінгі таңда Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың Абай зерттеу институтында же­тек­ші ғылыми қызметкер ретінде қызмет етіп жүрген Қ.Әбдезұлы Абай философиясының терең қат­парларына зейін қойып, Абай ойлары мен әдеби дәстүрлерінің сі­лемі әдебиетіміздің ұлы арнасы екенін соны зерттеулерінде дәлелдейді.

Әдебиеттің адамзат пен қоғам өмірінде алатын орнын терең ұғынған ғалым ағамыз өзінің зерт­теушілік ізденісін көркем шы­ғар­ма табиғатын, оның көркемдік болмысы мен тәрбиелік мәнін ұғындыруға бағыттайды. Халық әдебиетінің ұлттық құнды­лық­тары­нан бастау алатын көркемдік дәс­түр­дің жалғастығын бүгінгі әде­би шығармалардан тауып, олардың жаңаша қолданысын сараптайды. Қ.Әбдезұлының «Ел мен жер тағдыры» (2000), «Кейіп­кер және тартыс» (1995), «Т.Әлім­құлов және қазақ прозасы» (2000), «Т.Әлімқұлов және 60-80 жж. қазақ әдебиеті» (2001), «Әде­биет және өнер» (2002), «Жазушы және заман шындығы» (2003), «Та­рих және тағдыр» (2004), «Та­ным көкжиегі» (2007), «Семсер» (2012) т.б. зерттеулері жарық көрді. Бұл еңбектерінен ғалым­ның қазақ әдебиетінің қадау-қа­дау мәселелерін зерттеу аспек­ті­сіне айналдырып, әде­биет­тануымызға мол үлес қос­қанын көреміз.

Көркем шығарма өмір шындығынан туады десек те, сол шындықты көркем шындыққа айналдыру күрделі құбылыс. Ол тақырып пен кейіпкерді таңдау, сюжет арқылы идеяны беру, оқиға мен тартыс, образ бен характер жасау мәселесі сияқты әдеби шығарманың көркемдік әлемін құрайды. Мұның бәрін қиюластырып, композициясы жи­на­қы көркем дүние ету жазушы қиялы, пайымы арқылы іске аса­ды. Жазушы шеберлігін айқын­дай­тын осындай көркемдік амал-тәсілдерді, бейнелеудің құ­­рал­­да­рын жете зерттеп, ана­ли­тикалық талдау жасап, объективті түрде бағалай білетін қырағы зерт­теуші Қ.Әбдезұлы ғылыми зерттеулерінде зерттеушілік қа­ры­мының даралығын танытады. Қаламгерлік шеберлік, сурет­кер­лік тіл, тарихи деректер жүйесі, кейіпкерлер болмысы, психо­ло­гия­лық талдау, көркемдік де­таль­дың қызметі сияқты мәселелерді ғылыми ізденістерінің нысаны етіп алуы ғалымның эстетикалық та­ны­мының тереңдігін, сын­шылдық талғамының жоға­ры­лығын танытады.

Қансейіт Әбдезұлының ғылы­ми таным көкжиегінің кеңдігін «Та­ным көкжиегі» атты публи­цис­тикалық және сын ма­қала­ла­ры­ның таңдамалысынан да бай­қауға болады. Жаңа ғасырдың ал­ғашқы онжылдығында баспа­сөз беттерінде жарияланған сы­ни мақалалары енген бұл еңбекте ғасырлар бойында жасап келе жатқан киелі әдебиетіміз бен қасиетті өнеріміздің мәңгілік құнын жоғалтпайтын көркемдік әле­мін ой елегінен өткізіп, әлем­дік руханияттың қазынасына ол­жа салған ұлтымыздың саңлақ өнерпаздары мен олардың қала­мы­нан туындаған көркем шы­ғармаларды бүгінгі тәуелсіздік биігінен бағалайды. Тарихи шындық пен көркемдік шешім, тұлғалар тағылымы, дара стиль мен суреткерлік шеберлік мәсе­ле­­лерімен қатар, әдебиетіміздің бүгінгі тыныс-тіршілігі, тақырып­тық-идеялық ізденістері әңгіме арқауына айналады. Қаламгер шеберлігі мен шығарма таби­ға­тын тұтастықта ала отырып, ана­ли­тикалық талдауды кешенділікке ұластыра зерттеу әдісі Қ.Әбдез­ұлы­ның ізденісіне тән ерекшелік.

«Таным көкжиегінде» қазіргі қа­зақ әдебиетінің сыны мен әде­биеттану ғылымының тарихына, оның жүріп өткен жолына көз тастап құрметтей қарайды. ХХ ғасырдың басында Алаш аза­мат­тары – А.Байтұрсынов, Ж.Ай­мауытов, М.Әуезов, Х.Дос­мұ­ха­медов, С.Сейфуллин, С.Мұ­қанов, Қ.Кемеңгеров, Қ.Жұ­малиев, Е.Ысмайылов, Б.Кенжебаевтар негізін қалаған әдеби сыны­мыз­ды кейінгі толқын әдебиет зерт­теу­шілері жалғастырып, әде­биетіміздің тарихын, теориясын, көркемдік ізденістерін бір жүйеге түсіруге талпыныс жасап, ұл­ты­мызға теңдессіз мол мұра қал­дыр­ғанын айтады. Өткен ға­сырдың 50-60 жылдарында ұлттық әдебиеттану ғылымының ұлы көшіне тегеурінмен келіп қо­сылған дарынды әдебиет зерт­теушілері – С.Қирабаев, З.Қаб­до­лов, Т.Қожакеев, Т.Кәкішев, Ш.Елеукеновтердің тәуел­сіз­дігі­міз орнағаннан кейін де Алаш арыстарының мол мұрасы мен әдебиет тарихындағы ақтаң­дақ­тарды зерттеуге бел шешіп кіріс­кен­діктерін, солай жаңа ке­зеңдегі жаңа зерттеулердің ірге­сін қалап, әдебиеттану ғылы­мы­ның өркендеуіне жол ашқанын аңғартады. Сондай-ақ алдыңғы буын ағалар салған сара жолды жалғастырушы кейінгі толқын әдебиет-зерттеушілері де қазақ әдеби-көркем сынын жаңа көр­кемдік сапаға көтергенін тілге тиек етеді. Әдебиетші-ғалымдар – Ж.Дәдебаев, Қ.Ергөбеков, С.Жұ­мабеков, С.Досанов, Б.Май­танов, З.Бисенғали, Ө.Әбді­ман­ұлы т.б. зерттеулері әдебиеттің бү­гінгі келелі мәселелерін кө­те­ріп, сын жанрының бүгінгі тыныс-тір­шілігін, бағыт-бағдарын па­йым­­дауға мүмкіндік тудырып отыр­ған дүниелер екеніне тоқ­та­лады. Қазақ әдеби сынының даму жолының елеулі кезеңдерін назарға алып, білгірлікпен баға береді. Әдебиеттану ғылымына өзі де үлес қосып, оның жауынгер саласы – әдеби-сын жанрының өркендеуіне қамқорлық танытып келе жатқан Қ.Әбдезұлы сыншы әріптестерінің еңбектерін дәріп­теу­ден жалықпайды.

Ұстазы, академик З.Қаб­до­ловтың «Әдебиет – ардың ісі» деп айтқан өнегесін санаға сіңірген Қ.Әбдезұлы әр жыл, әр күнін әдебиетке қызмет етуге арнап келеді. Ұлттық әдебиетіміздің басты көркемдік идеясы – ұлттық рух, ұлттық намыс болғанын жас ұрпаққа қадай айтып, қазақ жастарының ұлттық санасының биік, жан дүниесінің таза, ел­жанды, ұлтжанды болуына атса­лысып келе жатқаны да аян. Ғы­лыми ізденістерін педагогикалық қызметпен ұштастырып, жоғары білікті маман-азаматтарды тәр­бие­леуге де зор үлес қосып ке­леді. Қ.Әбдезұлы қазақ әде­бие­тінің тарихын студенттерге те­­­рең­дей оқытып, әдебиет тари­хы­на арналған бірнеше оқулық пен оқу құралдарын жазды. «Тәуелсіздік кезеңі және қазақ әде­биеті» атты оқу құралы сөзі­мізге дәлел.

Ұстаз-ғалым Қансейіт Әбдез­ұлы өз бойындағы әдебиет құна­рын шәкірт санасына сіңіріп, олар­ды да көркем шығарма та­биғатын танып, зерттей оқуға бау­луда. Ғалым-ұстаздың бұл ең­бегі де нәтижесіз емес. Көптеген ізденушілер Қ.Әбдезұлының же­текшілігімен диссертациялық жұ­мыстар қорғап, ғылыми дәрежеге жетті. Қ.Әбдезұлының осындай ұс­таздық еңбегі жоғары баға­ла­нып, 2008 жылы «ҚР Білім беру ісінің құрметті қызметкері» ата­ғын иеленді. Бүгінгі күні мерейлі 70 жасқа толып отырған Қансейіт Әб­дезұлына ғылым мен өмір жо­лын­да жаңа жетістіктер ті­лей­міз.

Сәлима ҚАЛҚАБАЕВА,

филология ғылымының кандидаты, доцент